
Fjöll sunnanmegin í Haukadal. Hamrafjall lengst til vinstri, þá Jörfahnjúkur, rétt grillir í Svínhólshlíð handan Jörfaþverdals og síðan Saurstaðaháls, miklu lægri. Myndin er tekin frá bæjarstæði Gamla-Núps. Ljósmynd BJ 2013.
Haukadalur liggur frá vestri til austurs. Málvenja er að tala um að fara fram þegar vísað er í austurátt (inn til landsins), en niður eða út þegar haldið er til vesturs (út til sjávar). Þegar komið er framundir Giljaland snarbeygir dalurinn til suðurs. Skammt fyrir framan Kross má greina fjóra smærri dali sem ganga austur og suður af Haukadal. Þeir heita, frá norðri til suðurs: Haukadalsskarð, Svínadalur, Sléttidalur og Haukadalur, sem er eiginlega drög megindalsins. Suður úr Haukadal ganga þrír dalir. Talið frá austri til vesturs eru Villingadalur, milli Kross og Mjóabóls, Skálardalur, sunnan Mjóabóls, og Jörfaþverdalur á milli Jörfa og Saurstaða. Jörfadalur, eins og hann nefnist í daglegu tali, gengur fyrst til suðurs og beygir síðan til suðausturs og austurs. Villingadalur er stærstur þessara „afdala“ og sá eini sem hefur verið byggður að því vitað er.
Fjöll umhverfis Haukadal eru að norðanverðu, frá vestri til austurs: Vatnsfjall, Stóra-Vatnshornsfjall (allt að Fanngili), Giljalandsfjall og Skarðsfjall (Bani). Norðan Haukadalsskarðs er Geldingafell, en sunnan þess Klambrafell. Vatnshornsmúli skilur að Svínadal og Sléttadal og Jörfamúli Sléttadal og Haukadal. Að sunnanverðu frá austri til vesturs eru Krossbrún, Kirkjufell og vestan Villingadals Mjóbólshyrna, Hamrafjall, vestan Skálardals, og þá Jörfahnúkur. Svínhólshlíð er vestan Jörfadals og síðan lækkar landið til vesturs og þar eru Saurstaðaháls og Skógsháls, sunnan Haukadalsvatns. Hæstu fjöll í nágrenni Haukadals eru: Geldingafell (800 m) að norðan, Tröllakirkja (1001 m) að austan, og Gamalhnúkar (940 m) að sunnan.
Áður var fjölfarin leið um Haukadalsskarð frá Norðurlandi til Snæfellsness og Suðurdala. Haukdælingar og Miðdælingar sóttu almennt verslun til Borðeyrar, þar sem R. P. Riis rak selstöðuverslun og var algengt að gist væri, eða komið við, á Skarði, sem var fremsti bær í Haukadal. Algengt var að norðlenskir vermenn kysu fremur að fara um Haukadalsskarð á leið sinni til sjóróðra undir Jökli en Holtavörðuheiði, sem er bæði lengri fjallvegur og torsóttari í illviðrum. Þó gat verið varasamt að fara yfir Skarð að vetrarlagi og eru til sögur um að menn hafi farist á þeirri leið, einkum ef þeir villtust af leið og gengu fram af snarbröttum brúnunum fyrir vestan Skarðið þar sem Bani heitir. Til marks um hrakninga á Haukadalsskarði er eftirfarandi vísa, sem eignuð er Jóni nokkrum sóta af borgfirskum ættum er flakkaði milli landsfjórðunga með fjölskyldu sína:
Haukadalsskarð ég muna má,
mín kona eftir frosin lá.
Litla Borga til jarðar hné,
strákurinn Brynki stóð sem tré.
Jelejújá, jelejújá.
Rétt eftir síðustu aldamót flutti séra Jónmundur Júlíus Halldórsson (1874-1954), prestur í Ólafsvík, búferlum að Barði í Fljótum ásamt konu sinni, Guðrúnu Jónsdóttur (1865-1951). Leið þeirra lá um Haukadal og gistu þau á Hömrum hjá Birni Jónssyni og Guðrúnu Ólafsdóttur, er þá bjuggu þar. Prestfrúin, sem var þunguð, ól þar barn sitt og dvaldist á Hömrum þar til hún hafði náð sér og var ferðafær. Þá kom eiginmaður hennar aftur og sótti hana. Ætla má að þarna hafi verið um nokkuð dæmigerða ferð að ræða frá Snæfellsnesi norður í land og hefur þá legið beinast við að fara norður Skarð. Nú fara menn ekki um Haukadalsskarð nema sér til gamans, eða í göngum, en hægt er að komast yfir Skarðið á vel útbúnum bíl í góðu færi.
Í sýslulýsingu Dalasýslu 1840 segir Kristján kammerráð Magnúsen sýslumaður um leiðir milli Haukadals og Miðdala:
Til Miðdala úr Haukadal er nú almennt farinn svonefndur Prestsvegur hjá Litla-Vatnshorni yfir Kvennabrekkuháls, en sá efri vegur yfir Saurstaðaháls er nú sjaldfarnari. (Dalasýsla. Sýslu- og sóknalýsingar, bls 20).
Upp úr miðri 20. öld var þessu öfugt farið. Kristján lætur þess einnig getið að Haukadalur liggi fjærst sjó allra byggðarlaga í Dalasýslu og sé „undirorpinn einna mestum harðindum, og fannþunga á vetrum, og viðrar þar tíðum mjög stirt allt á vor fram,…” (bls 25).
Undirlendi í Haukadal er sæmilegt neðst, en dalurinn mjókkar fram, einkum fyrir framan Núp. Þar fyrir framan er sléttlendi mjög af skornum skammti. Almennt má segja að Haukadalur sé nokkuð vel til sauðfjárræktar fallinn, enda hefur sú verið aðalatvinna hreppsbúa um langan aldur. Sæmileg veiði er í Haukadalsvatni, sem er stærsta vatn í Dalasýslu. Þá er Haukadalsá ein helsta veiðiá í Dölum, einkum neðan vatnsins.